Celsius
| Anders Celsius | ||
| ||
| Celsius demonstreert | ||
| Algemene informatie | ||
| Geboren | 27 november 1701 | |
| Geboorteplaats | Ergens op het Zweedse platteland | |
| Overleden | 25 april 1744 | |
| Doodsoorzaak | Verongelukt, officieel toch | |
| Nationaliteit | Zweed | |
| Functie | Geleerde | |
| Bekend vanwege | Temperatuurschaal | |
| Overige informatie | ||
| Partner(s) | Gertrude Decleir | |
| Kinderen | geen | |
“Dimmen, dimmen, g'hebt al honderd!”
Anders Celsius (Ergens op het Zweedse platteland, 27 november 1701 – Stockholm, 25 april 1744) was een Zweedse muzikant, astronoom, natuurkundige en wiskundige, wiens familienaam voor immer en altijd synoniem zal zijn voor het decimaal meten van de temperatuur, een eer die hem helaas pas een halve eeuw na zijn dood bewezen werd.
Jeugd en kunst[bewerken]
Aanvankelijk liet niets vermoeden dat de jeugdige Anders ooit een wetenschappelijke richting zou inslaan of uitgaan: hij was er namelijk rotsvast van overtuigd dat hij via zijn voornaam voorbestemd was om artiest te worden, want artiesten zijn nu eenmaal anders dan andere mensen. Geen mens slaagde erin om hem duidelijk te maken dat dat slechts een flauwe woordspeling was, en zodra zijn jongere zussen Berta en Birgit, en zijn jongere broer Anton oud genoeg waren om een paar muzieknoten uit een muziekinstrument te persen, en een deuntje te zingen, richtte hij met hen een muzikaal kwartet op, dat hij aan de hand van hun voorletters "ABBA" noemde. Ze speelden uitsluitend volksmuziek, en waren heel populair als dansorkest bij trouwfeesten en kermissen in heel Zweden. Hun grootste hit, "Agget mo fret", bereikte zelfs de Lage Landen, en valt nog heden ten dage, vooral in het Antwerpse, bij menig familiefeest te beluisteren.
Koud en warm[bewerken]
In 1718, na een optreden tijdens een trouwfeest in Uppsala, raakte de zeventienjarige Anders verwikkeld in een verhitte discussie over het meten en vooral op een schaal weergeven van temperaturen enerzijds, en de voor-en nadelen van decimale onderverdeling anderzijds. In oktober van dat jaar schreef hij zich in aan de plaatselijke universiteit, en wel als student natuurkunde. Een jaar later studeerde hij af cum laude, want hij vond dat er geen tijd te verliezen was. Zijn even korte als schitterende loopbaan als student leverde hem meteen een plaats op als assistent-professor natuurkunde, wat hem onbeperkt toegang gaf tot de laboratoriumfaciliteiten van de universiteit: hij begon te experimenteren met zijn revolutionair idee om de belangrijkste temperatuursverschijnselen op deze planeet, te weten het bevriezen en het koken van water, als ijkpunten van een honderddelige schaal te gaan gebruiken, en begon aan het ontwerp van een toestel dat die verdeling betrouwbaar weergaf.
Metaalthermometer[bewerken]
Celsius koos resoluut voor een toestel dat gebaseerd was op het uitzetten en krimpen van metalen onder invloed van respectievelijk warmte en koude. Om een goed zichtbare (en dus meetbare) uitslag te krijgen, was Celsius verplicht om een zeer groot stuk metaal te gebruiken, zodat het gehele toestel de omvang van een volwassen tuinhuisje had. De Celsiusthermometer was dan ook niet populair bij dokters en koortslijders. Toen na de dood van Celsius de zijn schaal gemeengoed werd, gold dat niet voor zijn thermometer, ondanks bijvoorbeeld de toch vooruitstrevende digitale uitlezing: men koos unaniem voor de vloeistofthermometer van zijn rivaal Réaumur. Het moge de Celsiusfans een troost wezen dat zijn houten-thermometerhuis-op-poten wel de vormgeving van de weerhut heeft geïnspireerd, die heden ten dage nog steeds in gebruik is[1].
Onbegrepen en onbemind: vrijwillige ballingschap[bewerken]
Van 1719 tot 1729, een periode die nu in Zweden als een apart tijdvak in de geschiedenis wordt onderwezen, werkte hij ijverig door, tot zijn ontwerp de absolute perfectie had bereikt. Toen hij het echter aan de Koninklijke Kamer van Wetenschappen presenteerde, werd hem fijntjes duidelijk gemaakt dat de heren Fahrenheit en Réaumur, respectievelijk in Duitsland en Frankrijk, óók zoiets ontworpen hadden, en dat ze de drie systemen aan een grondig (en vooral langdurig) vergelijkend onderzoek moesten onderwerpen alvorens één ervan als Zweedse standaardmeting aan te nemen. Ontgoocheld trok Celsius naar Frankrijk, een land waar vooruitstrevendheid niet aan de orde was, maar wél in de lucht hing: waarnemers spraken zelfs van een op handen zijnde revolutie.
Onbegrepen maar wel bemind: de ware liefde[bewerken]
Tijdens zijn reis zuidwaarts leerde hij in Antwerpen de bevallige doch temperamentvolle Gertrude Decleir kennen, met wie hij meteen in het huwelijksbootje trad. Dat bootje zou een stormachtige koers op woelige wateren gaan varen, vooral door het toenemende onbegrip van Gertrude voor het gedram van Anders over de superioriteit van zijn temperatuurschaal tegenover de andere, een kwestie die haar koud liet.
Celsius, Fahrenheit en Réaumur: het Parijse debat[bewerken]
In 1730 bood de intussen 29-jarige Celsius zich aan bij de Chambre des Sciences te Parijs, waar hij zijn systeem wilde promoten, ten einde het in Frankrijk als meetstandaard te laten erkennen. Dat kwam de heren van de Chambre goed uit, zeiden ze, want er waren nog twee heren die ook zoiets wilden doen, en de combinatie zou wel eens een interessant debat kunnen opleveren. Tijdens dat historische debat maakte Celsius voor het eerst kennis met de dan 44-jarige Daniel Gabriel Fahrenheit, en de 47-jarige René-Antoine Ferchault de Réaumur, twee door de wol geverfde zwaargewichten van de prille XVIIIde-eeuwse natuurkunde. Ook zij namen geen beslissing, en besloten de drie systemen door elkaar te gebruiken, aldus een chaotische toestand creërend die de gemoederen dermate verhitte, dat een revolutie onafwendbaar leek. Geen van de drie maakte echter het fatale jaar 1789 mee, waarin Celsius postuum als overwinnaar uit de bus kwam. Aangezien "honderd" ook kan gespeld worden als "tien maal tien", paste zijn schaal immers perfect in het revolutionaire tiendelig stelsel dat dra de wereld zou veroveren[2].
Onzekerheid, onmin en overlijden[bewerken]
De besluiteloze beslissing van de Chambre des Sciences ontmoedigde Celsius dermate, dat hij niet meer probeerde zijn temperatuurschaal elders aan de man te brengen, en zich beperkte tot het onafgebroken zeuren erover tegen zijn echtgenote, waarmee hij weer naar zijn vaderland was vertrokken. Op 25 april 1744 meldden hun buren bij de politie van Stockholm een nu wel écht buitensporige luide en vermoedelijk gewelddadige echtelijke ruzie, en toen de arm der wet ter plaatse kwam, troffen zij Celsius dood aan. Een ongeluk, zo verklaarde zijn vrouw: in weer zo eens een verstrooide bui had hij bij het knopen van zijn schoenveters zijn schoenen aan elkaar gebonden, wat hem noodlottig was geworden toen hij de trap wou afdalen. Tegen dit helder en logisch betoog had niemand iets in te brengen: een groot geleerde was op ongelukkige wijze heengegaan.
Fahrenheit en Réaumur[bewerken]
Ook Fahrenheit en Réaumur leden onder de onbeslissing van de Chambre. Réaumur, die als Fransman dacht automatisch een voetje vóór te hebben, raakte aan de drank en stierf, eenzaam en berooid, in 1757 aan een levercirrose. Hij werd postuum geëerd door de Parijse Confrérie des Brasseurs, die besloten om zijn temperatuurschaal toe te passen in het brouwwezen, en deze toepassing zelfs wettelijk te laten verplichten. Dit eerbetoon kon op zóveel sympathie rekenen, dat ook nu nog alle brouwers ter wereld, als enigen, de schaal van Réaumur gebruiken. Bovendien werd zijn vloeistofthermometer verkozen boven de reusachtige mechanische metaalthermometer van Celsius. Fahrenheit verging het beter: in tegenstelling tot Celsius probeerde hij zijn schaal wél nog elders aan de man te brengen, en dat lukte uiteindelijk in Engeland, vanwaar het systeem ook naar de Engelse koloniën werd verspreid. De macht en omvang van het Britse imperium zorgde ervoor dat ook nu nog hier en daar de schaal van Fahrenheit gebruikt wordt in plaatsen die ooit tot dat imperium hebben behoord.
Geen Uomo Universale[bewerken]
Een andere frustratie van Celsius was het herhaaldelijk naast de beruchte "Uomo Universale" trofee grijpen. Enkel de man met het hoogste aantal "doorbraken" in het hoogste aantal vakgebieden kwam in aanmerking voor deze door de Parijse Sorbonne-universiteit uitgereikte prijs, en zowel in 1733, 1734 en 1736, de enige jaren dat hij zich inschreef, zag hij de trofee aan zich voorbijgaan. Telkens had hij één doorbraak in één vakgebied minder dan de winnaar, wat zijn verricht werk, bijvoorbeeld op gebieden als wiskunde, astronomie en filatelie buiten de zo onontbeerlijke schijnwerpers hield, zodat hij uiteindelijk op die vlakken deerlijk miskend bleef. Ook heden ten dage weet bijna niemand dat het Celsius was die aantoonde dat postzegels gemakkelijker van elkaar te scheiden waren indien ze gemarkeerd werden door middel van een fijne perforatie, die na afscheuren de kenmerkende getande rand opleverde.
 |
Vastgenagelde versie: 17 september 2018 |
Dit artikel is een verschrikking! Daarom is het vastgenageld aan de schandpaal zodat iedereen er rotte groenten tegenaan kan gooien.
| |
Notenbalk[bewerken]
- ↑ De inspiratie is nog nét iets duidelijker voor Belgische Celsiusfans, waar men het heeft over een "thermometerhut".
- ↑ En dat nog steeds aan het doen is, want er zijn nog uithoeken waar hardnekkig aan andere systemen wordt vastgehouden, en waarvan zelfs beweerd wordt dat ze afstanden nog in mijl, en gewichten nog in pond uitdrukken.